Εικαστική ψυχοθεραπεία: ιστορία και προσεγγίσεις

Ιστορία της εικαστικής ψυχοθεραπείας

Η δημιουργική παρόρμηση του ανθρώπου αποτυπώνεται ήδη από τα 30.000 με 10.000 περίπου χρόνια π.Χ., όταν ο Homo Sapiens άρχισε να σχεδιάζει στους βράχους και να φτιάχνει αντικείμενα. Από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα της εποχής είναι οι ζωγραφιές στις παλαιολιθικές σπηλιές στο Lascaux της Γαλλίας. Οι διάσημοι ταύροι, επιζωγραφισμένοι πάνω σε άγρια ζώα, φαίνεται να ήταν μέρος θρησκευτικών τελετών, κατά τις οποίες προσέδιδαν στις ζωγραφιές μαγικές ιδιότητες, προσδοκώντας επιτυχία στο κυνήγι (Ζιρώ, Μερτζάνη, & Πετρίδου, 2014). Η δυναμικότητα των πρωτόγονων αυτών έργων τέχνης φαίνεται και στην δήλωση κάποιων κατοίκων της Αφρικής, όταν ένας Ευρωπαίος σχεδίαζε κάποια στιγμή αγελάδες στο χωριό τους: «Αν τις πάρεις μαζί σου, πώς θα ζήσουμε;» (Gombrich, 1998).

Η τέχνη αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, με ισχυρότερο παράδειγμα αυτό των Αιγυπτίων. Οι ζωγραφικές παραστάσεις και τα ανάγλυφα που βρίσκονται στις πυραμίδες είχαν ως στόχο να βοηθήσουν το νεκρό να περάσει στην άλλη ζωή (Ζιρώ και συν., 2014), δίνοντας μία ψευδαίσθηση αιωνιότητας, απαλύνοντας τα συναισθήματα του φόβου του θανάτου, της αγωνίας της μετά θάνατον ζωής και του προβληματισμού της λύτρωσης των συγγενών που απεβίωναν, αλλά και όσων παρέμεναν ζωντανοί. Ακόμα και το γεγονός ότι η αιγυπτιακή τέχνη ακολουθούσε τόσο αυστηρούς κανόνες, με πολύ ευκρινή περιγράμματα, τα οποία γεμίζονταν προσεκτικά με επίπεδο και καθαρό χρώμα (Ζιρώ και συν., 2014), θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη μετουσιωμένων εσωτερικών συναισθημάτων και συγκρούσεων (Tobin, 2015).

Θεραπευτικές ιδιότητες η τέχνη αποκτά σε πολλούς πολιτισμούς, εκ των οποίων ιδιαίτερα παραδείγματα είναι αυτά των Ναβάχο και των Θιβετιανών. Τόσο οι Ναβάχο όσο και οι Θιβετιανοί χρησιμοποιούσαν τις ζωγραφιές στην άμμο για την ίαση από συγκεκριμένες ασθένειες και την ανακούφιση από την οδύνη. Για παράδειγμα, οι Ναβάχο σχεδίαζαν συμμετρικά σύμβολα στην άμμο, τα οποία ήταν τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζουν μία ισορροπία των δυνάμεων, η οποία, είχε τέτοιες μαγικές ιδιότητες που προσέφερε ίαση, επέφερε αλλαγές και μετασχημάτιζε ανθρώπους και συνθήκες (Stokrocki, 1995). Δεν είναι περίεργο που τέτοιες πρακτικές, όπως οι ζωγραφιές στην άμμο, εφαρμόζονται και διδάσκονται ακόμα και σήμερα, αφού οι μαγικές ιδιότητες της τέχνης παραμένουν αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της.

Όσο προχωρούν οι αιώνες, δεν είναι δυνατή αυτή η ξεκάθαρη αναγνώριση της ψυχολογικής δυναμικότητας που κρύβουν τα έργα τέχνης. Στους επόμενους αιώνες, η επιτέλεση ενός συγκεκριμένου σκοπού μάλλον παύει να υπάρχει και την θέση της μαγικής δύναμης των δημιουργημάτων, παίρνει η αποτύπωση του εσωτερικού κόσμου και η συγκίνηση. Ιδιαίτερα πριν, κατά και μετά τον Μεσαίωνα, στη διάρκεια των περιόδων της βυζαντινής τέχνης, της αναγέννησης, του μανιερισμού, του μπαρόκ, τα έργα τέχνης εμπνέονται και εμπνέουν κάτι θεϊκό. Για παράδειγμα, είναι αδιαμφισβήτητη αλήθεια ότι «Η δημιουργία του Αδάμ» (1508 – 12), ενέπνευσε γενεές δίνοντας ζωή σε μία εικόνα που μέχρι τότε βρίσκονταν αποτυπωμένη στις Γραφές (Gombrich, 1998).

Αυτήν την δυναμικότητα της τέχνης προσπάθησαν να εξηγήσουν με επιστημονικές και ψυχολογικές θεωρίες, ψυχίατροι όπως ο Ambroise Tardieu και ο Paul – Max Simon, στα τέλη του 19ου αιώνα. Αυτοί οι δύο Γάλλοι ψυχίατροι, ο πρότερος το 1872 και ο ύστερος το 1876 και το 1888, δημιούργησαν κάποιες πολύ μεγάλες και σημαντικές συλλογές και μελέτες με έργα τέχνης τα οποία φιλοτέχνησαν άτομα με ψυχικές νόσους (Malchiodi, 2009). Ιδιαίτερα ο Simon, όντας τόσο εντυπωσιασμένος από τα σχέδια των ασθενών του, παρήγαγε τέτοιο έργο που αναφέρεται ως ο «πατέρας της τέχνης και της ψυχιατρικής». Εξέτασε τις νοσολογικές πλευρές που εμπεριέχονταν στις εικόνες των ασθενών του, θεωρώντας τα σχέδια τους ως ένα από τα πολλά συμπτώματα προς ανάλυση, ιδιαίτερα εκείνα που ενδεχομένως αποκάλυπταν ένα βαθύτερο, εσωτερικό συναίσθημα που δεν μπορούσε να αποκαλυφθεί αλλιώς. Σήμερα μόνο οι σημειώσεις του παραμένουν άθικτες και όχι οι ζωγραφιές των ανθρώπων που μελέτησε (Borgherini & Merlin, 2017).

Άλλοι εξίσου σημαντικοί θεωρητικοί, όπως είναι ο Cesare Lombroso το 1864, ο Enrico Morselli το 1885, ο Marcel Reja το 1901, o Fritz Mohr το 1906, οι Emil Kraepelin και Karl Jaspers το 1912, ο Henri Marcel επίσης το 1912, ο Hans Prinzhorn και ο Adolph Wolfli το 1920, ο Jean Vinchon το 1924, αξίζουν ιδιαίτερη μνεία, αφού ο καθένας με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο εμπλούτισαν την βιβλιογραφία πάνω στην κατανόηση της ψυχικής νόσου μέσα από την τέχνη αλλά και το αντίθετο, την κατανόηση δηλαδή της τέχνης μέσα από την ψυχιατρική.

Αδιαμφισβήτητα εξαιρετική συμβολή κατά το 19ο και 20ο αιώνα υπήρξε το έργο του Sigmund Freud και του Carl Gustav Jung. Η ψυχανάλυση φαίνεται πως άνοιξε ένα καινούργιο δρόμο στην πορεία της ψυχολογίας, όχι μόνο με την αναγνώριση και έμφαση στην ψυχοσεξουαλικότητα ως δομικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, αλλά και με την διαπίστωση της δημιουργικής έκφρασης του ασυνειδήτου και των μηχανισμών άμυνας. Ο Freud, μέσα από τον ενθουσιασμό του για την ζωή των καλλιτεχνών ως πηγές αισθητικής δημιουργικότητας, την αναγνώριση των ονείρων ως τη βασιλική οδό του ασυνειδήτου και τις δυσφημισμένες ιδέες του για τη σύνδεση της δημιουργικότητας και της τρέλας, δημιούργησε ένα πρόσφορο έδαφος για την σύνδεση των ψυχολογικών και ψυχαναλυτικών θεωριών με τις παραστατικές τέχνες. Παράλληλα οι ιδέες του Jung για την κεντρικότητα των εικόνων, ως αυτούσιες αναπαραστάσεις της ψυχικότητας και όχι ως απλά σύμβολα του εσωτερικού κόσμου των ανθρώπων, και για το συλλογικό ασυνείδητο, συχνά, χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα από πολλούς εικαστικούς θεραπευτές (Junge, 2016).

Έτσι, σιγά σιγά, η εικαστική ψυχοθεραπεία άρχισε να αποκτά επιστημονικό υπόβαθρο που θα μπορούσε να υποστηρίξει την ύπαρξη μίας ξεχωριστής ενότητας στην πρακτική της ψυχιατρικής και ψυχοθεραπείας. Δειλά δειλά εικαστικοί ψυχοθεραπευτές σε όλο τον κόσμο άρχισαν να ασκούν αυτό το είδος ψυχοθεραπείας, το οποίο συχνά θεωρούσαν πως εφηύραν οι ίδιοι, καθώς μέχρι τότε δεν ήταν ευρέως διαδεδομένο και η επικοινωνία μεταξύ των χωρών θα χαρακτηρίζονταν μάλλον ελλιπής έως αδύνατη. Ήδη από τη δεκαετία του 1920 στην Αμερική, η τέχνη ενσωματώνεται στον πυρήνα πρακτικών θεραπείας ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές. Η συνεργασία της ψυχανάλυσης και της τέχνης υιοθετήθηκε και από άλλες κλινικές και έγινε γνωστή και στην Ευρώπη μέσα σε λίγα μόλις χρόνια. Ήδη το 1959, στην ψυχιατρική κλινική ‘The Menninger Clinic’, ο Ισπανός ψυχίατρος Pedro Corrons καθιερώνει το πρώτο πρόγραμμα εικαστικής ψυχοθεραπείας το οποίο είχε την υποστήριξη της κυβέρνησης (Junge, 2016).

Η Margaret Naumburg, πρωτοπόρος της εικαστικής ψυχοθεραπείας στην Αμερική, η Edith Kramer, εικαστική θεραπεύτρια τη δεκαετία του 1950, η Hanna Yaxa Kwiatkowska, εικαστική θεραπεύτρια στο Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας στην Αμερική, η Janie Rhyne, η οποία έστρεψε το ενδιαφέρον της εικαστικής ψυχοθεραπείας σε μία πιο ανθρωπιστική προσέγγιση από την ψυχοδυναμική που είχε μέχρι τότε και ο Edward Adamson εικαστικός θεραπευτής που συνέλεξε εξήντα χιλιάδες ζωγραφιές που δημιουργήσαν άνθρωποι με ψυχικές δυσκολίες και δημιούργησε την Συλλογή Adamson στην Αγγλία (Malchiodi, 2009)˙ όλοι αυτοί οι θεραπευτές και πολύ άλλοι μετά από αυτούς, τόλμησαν να δοκιμάσουν το διαφορετικό και να αναδείξουν ένα νέο μονοπάτι στην ψυχοθεραπεία. Ο καθένας με το δικό του μοναδικό τρόπο και με αρκετές διαφορές τόσο στην θεωρία όσο και στις πρακτικές, έθεσαν τα θεμέλια μίας πρακτικής που είχε διάρκεια στο χρόνο και συνεχίζει να εξελίσσεται.

Σήμερα όλο και περισσότερα πανεπιστήμια εντάσσουν στο πρόγραμμά τους την εικαστική ψυχοθεραπεία και όλο και περισσότερες κλινικές και ιδιώτες ψυχοθεραπευτές την χρησιμοποιούν, τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ενήλικες. Στην Ελλάδα, από το 1989, λειτουργεί το Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας, το οποίο είναι αναγνωρισμένο από τον ευρωπαϊκό σύλλογο ψυχοθεραπείας και πιστοποιημένο από τον Εθνικό Οργανισμό Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Ε.Ο.Π.Π.Ε.Π.). Προσφέρει τόσο προγράμματα εκπαίδευσης όσο και υπηρεσίες εικαστικής ψυχοθεραπείας σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες (Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας, χ.χ.).

Προσεγγίσεις εικαστικής ψυχοθεραπείας

Μπορεί η εικαστική ψυχοθεραπεία να αποτελεί από μόνη της μία διαφορετική προσέγγιση, ωστόσο φαίνεται πως αυτό οφείλεται στην μοναδικότητα και καινοτομία των ‘εργαλείων’ της, όπως είναι ο πηλός, οι μαρκαδόροι, οι κηρομπογιές, οι νερομπογιές κ.ά. Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, η εικαστική θεραπεία δεν γεννήθηκε σε θεωρητικό κενό, αλλά υιοθετήθηκε ως πρακτική από διάφορους, κυρίως ψυχοδυναμικούς, ψυχοθεραπευτές. Έτσι, η νέα αυτή θεραπευτική προσέγγιση, έχτισε σιγά σιγά το θεωρητικό της υπόβαθρο, αφού μετά το 1960 κυρίως, νέες θεωρητικές προσεγγίσεις εμφανίστηκαν, όπως η Γνωστική Συμπεριφορική, η Ανθρωπιστική κ.ά., και έδωσαν νέα νοήματα στην θεραπευτική διαδικασία της θεραπείας μέσω τέχνης. Θα μπορούσαμε ίσως να ισχυριστούμε πως η εικαστική θεραπεία υπάρχει επειδή υπάρχουν και οι άλλες προσεγγίσεις που δίνουν νόημα στις τεχνικές της. Σε αυτό το κεφάλαιο θα γίνει μία σύντομη αναφορά στις τρεις πολύ βασικές προσεγγίσεις στην εικαστική ψυχοθεραπεία: την ψυχοδυναμική, την γνωστική – συμπεριφορική και την ανθρωπιστική προσέγγιση.

Ψυχοδυναμική εικαστική θεραπεία

Ο Freud και ο Jung συνέβαλαν και οι δύο στη θεωρητικοποίηση της εικαστικής ψυχοθεραπείας, ο ένας μέσα από την θεωρία του για το ψυχικό όργανο και το ασυνείδητο, και ο άλλος μέσα από τα αρχέτυπα, πανανθρώπινα σύμβολα. Πολλές έννοιες, επομένως, υιοθετήθηκαν και προσαρμόστηκαν στην θεραπεία μέσω τέχνης όπως είναι η μεταβίβαση, η αυθόρμητη έκφραση και η ενεργητική φαντασία (Malchiodi , 2003).

Η μεταβίβαση είναι μία από τις σημαντικότερες έννοιες των ψυχαναλυτικών προσεγγίσεων. Πρόκειται για την προβολή στον θεραπευτή απωθημένων συναισθημάτων κατά την βρεφική και παιδική κυρίως ηλικία, τα οποία ήταν δύσκολα να μεταβολιστούν από το ψυχικό όργανο, γιατί κλόνιζαν ισχυρές εξαρτησιακές φιγούρες, όπως είναι η μητέρα, ο πατέρας, τα άλλα αδέρφια κτλ. Στην κλασική ψυχαναλυτική συνεδρία, η μεταβίβαση φαίνεται μέσα από τα λόγια του θεραπευόμενου προς τον θεραπευτή (Bateman & Holmes, 2001). Στην εικαστική ψυχοθεραπεία ωστόσο, υπάρχει και το μέσο μέσα στο οποίο ο αναλυόμενος εκφράζει τις ασυνείδητες, απωθημένες σκέψεις του. Αναπτύσσει μία «ναρκισιστική κάθεξι», μία αυτόνομη σύνδεση δηλαδή με το έργο που έχει δημιουργήσει, η οποία σταδιακά αντικαθιστά την μεταβιβαστική εξάρτηση από τον θεραπευτή. Έτσι, ο θεραπευόμενος έχει την ελευθερία να ανακαλύψει μόνος του τα σύμβολα που κρύβουν οι ζωγραφιές του, μέσα από την αποστασιοποίηση του θεραπευτή, ο οποίος αποφεύγει τις ερμηνείες (Pat, 1988). Παρόλα αυτά, ο θεραπευτής ίσως να μην θεωρείται και τόσο αποστασιοποιημένος, αφού ακόμα και το γεγονός ότι δίνει τα υλικά στον αναλυόμενο, μπορεί να προκαλέσει αισθήματα μεταβίβασης, με το να εσωτερικευθεί ο θεραπευτής ως το πρόσωπο που παρέχει την φροντίδα (Rubin, 2001).

Η αυθόρμητη έκφραση ενθαρρύνεται ιδιαίτερα κατά την θεραπευτική διαδικασία, καθώς θεωρείται ότι αποτελεί οδό για τις ασυνείδητες σκέψεις. Δίνεται η οδηγία στον θεραπευόμενο να ζωγραφίσει, σχεδιάσει, πλάσει με τον πηλό κτλ., ότι του έρχεται αυθόρμητα στο μυαλό, χωρίς να λαμβάνει καμία οδηγία από τον θεραπευτή ως προς το τι να κάνει ή με ποιο τρόπο να το κάνει. Ο σκοπός της αυθόρμητης έκφρασης είναι να βοηθήσει το άτομο να εκφράσει ελεύθερα και λιγότερο επώδυνα, όλα αυτά που το προβληματίζουν, με όσο το δυνατόν λιγότερη παρέμβαση από τους λογοκριτικούς μηχανισμούς του Εγώ (Malchiodi, 2003. Rubin, 2001). Η θεωρία του Freud έκανε αρκετά ξεκάθαρο τον συμβολικό χαρακτήρα του ασυνειδήτου, μέσα στο οποίο ιδέες και σκέψεις συνδέονται χωρίς κάποια λογική, ενώ τμήματα εικόνων μπορούν να αντιπροσωπεύουν πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Γνωρίζοντας, λοιπόν, ότι το ενεργοποιημένο ασυνείδητο εκφράζεται μέσα από τις συνειδητές εμπειρίες του ατόμου, η δημιουργική αποτύπωση αποτελεί έναν ασφαλή τρόπο αναγνώρισης του λανθάνοντος περιεχομένου του ασυνειδήτου (Cervone & Pervin, 2013).

Όσο σημαντική κι αν θεωρείται η αυθόρμητη έκφραση, πολλές φορές το άτομο δυσκολέυεται να ξεκινήσει και ο φόβος του λευκού χαρτιού υπερισχύει. Έτσι η «τεχνική του σκαριφήματος/μουτζούρας» (“scribble technique”), είναι μία τεχνική παρέμβασης του θεραπευτή, ο οποίος ξεκινά να σχεδιάζει ακανόνιστες γραμμές στο χαρτί, τις οποίες μετά ο αναλυόμενος μπορεί να χρησιμοποιήσει όπως θέλει (Rubin, 2016). Άλλος τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται η συγκεκριμένη τεχνική, περιγράφεται στην έρευνα της Hones (1995), η οποία περιγράφει πως ο πελάτης αρχικά αφήνεται ελεύθερος να κινήσει το χέρι του στον αέρα, στη δική τυο φυσική ροή και στη συνέχεια να ζωγραφίσει στο χαρτί όσες γραμμές αισθάνεται ότι θέλει. Όταν νιώσει πως έχει ολοκληρώσει το σκαρίφημά του, αφήνεται να γεμίσει με χρώμα τα σχήματα που προέκυψαν. Αν και πολλές φορές τα σχήματα που προκύπτουν δεν φαίνεται να σημαίνουν κατι συγκεκριμένο, το άτομο εξοικειώνεται με την διαδικασία της δημιουργικής έκφρασης και ενθαρρύνεται να εκφράσει ασυνείδητες σκέψεις, ερμηνεύοντας αυτό που δημιούργησε.

Η τεχνική της ενεργητικής φαντασίας χρησιμοποίηθηκε αρχικά ως τεχνική ερμηνείας των ονείρων από τον Jung, και αργότερα υιοθετήκε και προσαρμόστηκε στην εικαστική ψυχοθεραπεία. Ο στόχος είναι το άτομο να απελευθέρωσει την δημιουργικότητα από μέσα του χρησιμοποιώντας τη φαντασία και τα όνειρα, ως προταρχικά μέσα θεραπείας. Αρχικά ο θεραπευόμενος καλείται να αδειάσει το μυαλό του από οποιεσδήποτε σκέψεις και στη συνέχεια να επιτρέψει στον εαυτό του να διυσδίσει οποιαδήποτε εικόνα, χωρίς να δίνει κάποια ιδιαίτερη προσοχή ή να συγκεντρώνεται σε αυτήν και μετά να την αφήνει να περνάει και να αφήνει μία άλλη εικόνα να διυσδύσει στη σκέψη του. Έπειτα, αυτές οι εικόνες αποτυπόνωνται στο χαρτί, ώστε να δοθεί μορφή στην εμπειρία. Ο θεραπευτής τότε παροτρύνει το άτομο να ερμηνεύσει τόσο αυτή την εμπειρία, όσο και τις ζωγραφιές που έφτιαξε (Malchiodi, 2003. von Franz, 1997). Η ενεργητικότητα του ασυνειδήτου είναι κάτι πολύ καίριο στην ψυχαναλυτική θεωρία και μέσα από την θεραπεία γίνεται προσπάθεια να εκφραστούν οι απωθημένες σκέψες και τα συναισθήματα. Το θεραπευτικό δωμάτιο αποτελεί έναν ασφαλή χώρο μέσα στον οποίο όχι μόνο ενθαρρύνεται η έκφραση του ασυνειδήτου, αλλά πολλές φορές αποτελεί και τον ίδιο τον στόχο της θεραπευτικής σχέσης.

Καθώς η ψυχαναλυτική προσέγγιση έχει εξελιχθεί πολύ από την εποχή του Freud, νέα θεωρητικά πλαίσια έχουν δημιουργηθεί και νέες έννοιες και τρόποι ερμηνείας έχουν αναπαπτυχθεί. Κάνοντας μία μικρή σύνοψη κάποιων από τις βασικότερες έννοιες της ψυχαναλυτικής εικαστικής ψυχοθεραπείας, δεν εξαντλήθηκε σε καμία περίπτωση ο θεωρητικός πλούτος της προσέγγισης αυτής.

Γνωστική – συμπεριφορική εικαστική ψυχοθεραπεία

Στη γνωστική – συμπεριφορική εικαστική ψυχοθεραπεία η τέχνη αποτελεί μία γνωστική διεργασία στην οποία χρησιμοποιούνται η σκέψη, η αίσθηση, η αναγνώριση και κατανόηση των συναισθημάτων. Κατά την καλλιτεχνική δημιουργία, το άτομο δεν δημιουργεί απλά ένα έργο, αλλά ανακαλύπτει τις εννοιλογικές κατασκευές, με τις οποίες ερμηνεύει τον κόσμο γύρω του, εκφράζει εικόνες και μηνύματα που έχει στο μυαλό του, ανακαλλεί μνήμες, λαμβάνει αποφάσεις και επεξεργάζεται την αντιμετώπιση των προβλημάτων του. Η έννοια της εννοιλογικής κατασκευής την οποία εισήγαγε ο Kelly, είναι βασική στην γνωστικο-συμπεριφορική προσέγγιση. Ο Kelly υποστήριξε πως οι εννοιολογικές κατασκευές των ανθρώπων αντανακλούν πτυχές τις προσωπικότητας τους, οι οποίες σχηματίστηκαν μέσα από εμπειρίες, έχουν συγκεριμένη λειτουργία και συγκεκριμένη σύνδεση και οργάνωση η μία εννοιλογική κατασκευή με την άλλη (Cervone & Pervin, 2013).

Η επιλογή των υλικών δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία, όσο η ίδια η δημιουργική διαδικασία η οποία περιλαμβάνει και κάποια ανατροφοδότηση από τον θεραπευτή. Κάθε πινελιά μπορεί να ερμηνευτεί ως ένα είδος συμπεριφοράς, το οποίο τροφοδοτεί ένα αποτέλεσμα εξωτερικά από τον θεραπευόμενο αλλά και κάποια συναισθήματα εσωτερικά.

Μία από τις θεωρίες που χρησιμοποιούνται στην γνωστική – συμπεριφορική προσέγγιση είναι αυτή της λογικο-θυμικής προσέγγισης του Ellis, μέσα από την αναγνώριση των παράλογων σκέψεων. Ο θεραπευτής παροτρύνει τον πελάτη να ζωγραφίσει αυτό που τον προβληματίζει και στη συνέχεια γίνεται συζήτηση πάνω στο έργο. Επόμενο στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας είναι η αντιμετώπιση των παράλογων σκέψεων. Ο θεραπευτής ζητά από τον θεραπευόμενο να βγει όσο μπορεί έξω από τα προστατευτικά του όρια και να ζωγραφίσει αυτό που φαντάζεται ότι θα συμβεί αν οι παράλογες σκέψεις του γίνουν πραγματικότητα και αυτό που είναι πιο πιθανό να συμβεί. Το στάδιο αυτό μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολο για τον θεραπευόμενο, αφού όμως το ολοκληρώσει, οδηγείται σε μία συνειδητοποίηση της διπολικότητας των προσωπικών του σκέψεων και άρα σε μία εξέταση της εγκυρότητας των παράλογων σκέψεων (Rubin, 2001).

Πολλές φορές η γνωστική – συμπεριφορική εικαστική θεραπεία χρησιμοποιείται όταν είναι απαραίτητο να αλλάξει μία προβληματική και αντικοινωνική συμπεριφορά. Ιδιαίτερα σε παιδιά και εφήβους, αυτή η προσέγγιση φαίνεται να είναι ιδιαίτερα επιτυχής. Όπως περιγράφει η Rosal (1993), μέσα από τεχνικές χαλάρωσης, φαντασίας και λύσης του προβλήματος, ο θεραπευόμενός της, ένα παιδί ηλικίας 12 ετών με προβλήματα στο σχολείο, μπόρεσε να συνδεθεί με τους συμμαθητές του και να κάνει φίλους. Μία απ’ όλες τις ζωγραφιές που έκανε ήταν η τάξη του και οι συμμαθητές του που τον πείραζαν. Στο τέλος εκείνης της συνεδρίας, ο Scott ζωγράφισε για πρώτη φορά τον εαυτό του στο σχολείο μαζί με έναν φίλο.

Αξίζει να σημειωθεί πως η γνωστική – συμπεριφορική προσέγγιση, ακριβώς επειδή δουλεύει με τις παράλογες πεποιθήσεις του ατόμου, μπορεί να αντιμετωπίσει προβλήματα όπως πεποιθήσεις ότι δεν είναι καλλιτέχνης και δεν μπορεί να ζωγραφίσει, άρα η εικαστική θεραπεία δεν θα λειτουργήσει. Καθολικές σκέψεις όπως «δεν μπορώ να σχεδιάσω», «δεν έχω ταλέντο», «θα αποτύχω», αποτελούν μία καλή αφετηρία για να αρχίσει το ατόμο να αποδομεί την συναισθηματική βαρύτητα που έχουν τέτοιες καθολικές εκφράσεις για τον εαυτό. Έτσι, ο θεραπευτής μπορεί να χρησιμοποιήσει την λέξη εικόνα αντί για τέχνη και να ζητήσει από τον πελάτη να φτιάξει μία εικόνα που θα δείχνει τις αρνητικές του σκέψεις για το ότι δεν μπορεί να ζωγραφίσει κτλ. (Rubin, 2001).

Πολλές φορές, η γνωστική – συμπεριφορική εικαστική ψυχοθεραπεία συνεχίζεται και έξω από το θεραπευτικό δωμάτιο. Ο θεραπευτής μπορεί να αναθέσει στον πελάτη διάφορες ασκήσεις, οι οποίες θα έχουν στόχο να βοηθήσουν το άτομο να χρησιμοποιήσει όσα έμαθε στην συνεδρία και να τονώσουν την πεποίθησή του ότι μπορεί να τα καταφέρει και μόνο του χωρίς τον θεραπευτή. Αυτές οι ασκήσεις μπορεί να περιλαμβάνουν την εικαστική αποτύπωση στο χαρτί των αρνητικών σκέψεων ή το να ζωγραφίσει το άτομο σε μία εικόνα κάθε μέρα την πιο έντονη σκέψη του που είχε. Για να διευκολύνει τον πελάτη, ο θεραπευτής ενδεχομένως να του παρέχει κάποια υλικά, όπως μαρκαδόρους, κηρομπογιές κ.ά. (GoodTherapy, 2019).

Συμπερασματικά, η γνωστική – συμπεριφορική εικαστική ψυχοθεραπεία παρέχει ποικίλους τρόπους αναγνώρισης των παράλογων σκέψεων και σχημάτων του θεραπευόμενου, καθώς και τεχνικές που βοηθούν το άτομο να ανασχηματίσει τα αρνητικά γνωστικά σχήματα και να δημιουργήσει μία πιο ευέλικτη και θετική αίσθηση εαυτού (Rozum & Malchiodi, 2003).

Ανθρωπιστική εικαστική ψυχοθεραπεία

Η ανθρωπιστική προσέγγιση ξεκίνησε από τους Rogers, Frankl, May και Maslow κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 στην Αμερική. Ήταν ένα κίνημα το οποίο είχε ως αφορμή την κριτική απέναντι στις τότε πρωταρχικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, την ψυχοδυναμική και την συμπεριφορική. Όπως στην διαλεκτική ανθρωπιστική ψυχοθεραπεία, έτσι και στην εικαστική μορφή της, ο στόχος της παρέμβασης είναι να βοηθήσει το άτομο να μεταμορφωθεί στον αυθεντικό εαυτό του μέσα από την τέχνη και να επιτύχει την αυτοπραγμάτωση. Τα προβλήματα φαίνεται πως ξεκινούν όταν υπάρχει ασυμφωνία ανάμεσα στον εαυτό και στην εμπειρία που βιώνεται. Η ανάγκη για θετική εκτίμηση, δηλαδή για αναγνώριση και αποδοχή από τους άλλους, είναι εγγενής στον άνθρωπο και όταν δεν εκπληρώνεται, δηλαδή υπάρχει αναγνώριση αλλά υπό όρους, το άτομο διαστρεβλώνει αυθεντικά κομμάτια του εαυτού του, γεγονός που οδηγεί στην διαστρέβλωση ή άρνηση της εμπειρίας, προκειμένου να διατηρηθεί η ενότητα της έννοιας του εαυτού (Heiden & Hersen , 2011).

Επειδή πολλές από τις προσεγγίσεις της ανθρωπιστικής προσέγγισης επηρεάστηκαν από φιλοσοφικές ιδέες και κινήματα, όπως για παράδειγμα ο υπαρξισμός, συνήθως δεν έχουν συγκεκριμένες τεχνικές. Στην υπαρξιακή εικαστική ψυχοθεραπεία, περιγράφεται καλύτερα ως μία φιλοσοφία που επηρεάζει τη δράση του θεραπευτή. Το άτομο καλείται, μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία, να ξεκινήσει ένα προσωπικό ταξίδι εξερεύνησης του προσωπικού του νοήματος για την ζωή. Η προσέγγιση αυτή έχει ως στόχο να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να απελευθερωθεί από τους φόβους και τα άγχη του και να ζήσει την ζωή του όσο πληρέστερα γίνεται. Η δημιουργία εικαστικών έργων λειτουργεί ως μία μεταφορά των υπαρξιακών προβληματισμών του ατόμου και τον οδηγεί σε μία κατάσταση ενσυνειδητότητας (Schneider & Krug, 2014).

Στην προσωποκεντρική εικαστική ψυχοθεραπεία, μεγάλη σημασία δίνεται στην ενεργητική και εμπαθητική «όραση» και στην αποδοχή. Πρόκειται για έννοιες τις οποίες εισήγαγε ο Carl Rogers και στη συνέχεια υιοθετήθηκαν από την εικαστική ψυχοθεραπεία. Η ενεργητική «όραση» δεν αποτελεί ερμηνεία, με την ψυχαναλυτική έννοια της λέξης, αλλά μία προσπάθεια του θεραπευτή να δει και να κατανοήσει σωστά αυτά που αποτυπώνει το άτομο μέσα από την εικαστική δημιουργία. Μέσα από ερωτήσεις και εμπαθητικές προτάσεις ο θεραπευτής προσπαθεί να διερευνήσει τον εσωτερικό κόσμο του θεραπευόμενου και να τον βοθήσει να πραγματοποιήσει την αλλαγή (Malchiodi , 2003b). Ωστόσο για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται ο θεραπευτής να αποδέχεται αυτά τα οποία προσπαθεί το άτομο να του επικοινωνήσει μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση. Αυτό σημαίνει να δημιουργεί μία άνευ όρων και θετική αποδοχή του πελάτη. Άλλωστε η πελατοκεντρική προσέγγιση δεν είναι κατευθυντική, οπότε η θεραπευτική σχέση είναι αυτή που έχει την μεγαλύτερη βαρύτητα στην πορεία της αλλαγής του θεραπευόμενου (Heiden & Hersen , 2011).

Ελαφρώς πιο κατευθυντική και έχοντας διάφορες τεχνικές είναι η εικαστική θεραπεία Gestalt. Το άτομο καλείται να ερμηνεύσει ενεργητικά τα σχήματα και τα σχέδια που έχει δημιουργήσει και στη συνέχεια να προσπαθήσει να αντιληφθεί το νόημα πίσω από τις γραμμές, τα χρώματα, τις κινήσεις, τα υλικά κτλ. Μία τεχνική που περιγράφεται από τον Thompson-Taupin (1976 στο Rubin, 2001) προτείνει την τοποθέτηση ενός μεγάλου χαρτιού στον τοίχο και την παρέμβαση πάνω στο χαρτί ενός ατόμου κάθε φορά από την ομάδα. Όταν το άτομο ζωγραφίζει πάνω στο χαρτί, έχει την οδηγία να μιμηθεί τον ήχο που κάνει το μολύβι του πάνω στο χαρτί. Όταν το κάνει, οι υπόλοιποι επαναλαμβάνουν τον ήχο, ώστε να βιώσουν αυτό που κάθε γραμμή τον κάνει να αισθάνεται. Στη συνέχεια, το άτομο μπορεί να χρησιμοποιήσει τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας για να δραματοποιήσει αυτό που ζωγράφισε και παίξει για λίγα λεπτά.

Συμπερασματικά, η ανθρωπιστική εικαστική ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί την τέχνη μεταφορικά για να βοηθήσει το άτομο να αντιμετωπίσει τους υπαρξιακούς του προβληματισμούς, ως μέσο για να εκφραστεί ευκολότερα ο θεραπευόμενος και ως ενεργητική τεχνική για να πειραματιστεί και να δοκιμάσει νέα όρια και ενδεχόμενα. Όποιο κι αν είναι το θεωρητικό υπόβαθρο πίσω από την ανθρωπιστική εικαστική ψυχοθεραπεία, αυτό που έχει σημασία είναι η άνευ όρων αποδοχή και ο σεβασμός προς τη δημιουργικότητα του πελάτη, και η πεποίθηση ότι το άτομο μπορεί να φτάσει στην αυτοπραγμάτωση μέσα από την καλλιτεχνική διερεύνηση του εαυτού του (Heiden & Hersen, 2011. Malchiodi, 2003b).

Βιβλιογραφία

Bateman, A., & Holmes, J. (2001). Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση. (Ι. Τεττέρη , Μεταφρ.) Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

Borgherini, M., & Merlin, G. (2017). To Re-Archive an Archive. An Experience in Art Therapy over 25 Years and 2,500 Images. Proceedings(1), σ. 885.

Cervone, D., & Pervin, L. (2013). Θεωρίες προσωπικότητας: έρευνα και εφαρμογές . Αθήνα: Gutenberg.

Gombrich, E. (1998). Το χρονικό της τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

GoodTherapy. (2019). GoodTherapy. Ανάκτηση από Assigning Homework in Cognitive Behavioral Therapy: https://www.goodtherapy.org/

Heiden, L., & Hersen , M. (2011). Εισαγωγή στην κλινική ψυχολογία. (Α. Καλαντζή-Αζίζι, & Φ. Αναγνωστόπουλος, Επιμ.) Αθήνα: Πεδίο.

Hones, M. (1995). Clinical applications of the “scribble technique” with adults in an acute inpatient psychiatric hospital. Art Therapy, 12(2), σσ. 111-117.

Junge, M. (2016). History of Art Therapy. In D. Gussak, & L. Marcia (Eds.), The Willey Handbook of Art Therapy. Oxford: Wiley Blackwell.

Malchiodi , C. (2003). Psychoanalytic, Analytic, and Object Relations Approaches. Στο C. Malchiodi (Επιμ.), Handbook of Art Therapy (σσ. 41-57). New York: The Guilford Press.

Malchiodi , C. (2003b). Humanistic Approaches. Στο C. Malchiodi (Επιμ.), Handbook of art therapy (σσ. 58-71). New York: The Guilford Press.

Malchiodi, C. (2009). Εικαστική θεραπεία. Ένας πρακτικός οδηγός. (Ε. Αστερίου, Μεταφρ.) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Pat, B. (1988). A consideration of transference in art therapy. The American Journal of Art Therapy, 26, σσ. 113-118.

Rosal , M. (1993). Comparative group art therapy research to evaluate changes in locus of control in behavior disordered children. The Arts in Psychotherapy, 20(3), σσ. 231-241.

Rozum, A., & Malchiodi, C. (2003). Cognitive – Behavioral Approaches. Στο C. Malchiodi (Επιμ.), Handbook of art therapy. New York: The Guilford Press.

Rubin, J. (2001). Approaches to Art Therapy. New York: Brunner/Mazel.

Rubin, J. (2016). Psychoanalytic Art Therapy. Στο D. Gussak, & M. Rosal (Επιμ.), The Wiley Handbook of Art Therapy. Oxford: WILEY Blackwell.

Schneider, K., & Krug, O. (2014). Υπαρξιακή–ανθρωπιστικήψυχοθεραπεία. (Μ. Κακαβέλα, Μεταφρ.) Βόλος: Κοντύλι.

Stokrocki, M. (1995). Patterning navajo art skils, basic schema, and arrangements. Journal of Multi – Cultural and Cross – Cultural research in Art Education(13), σσ. 67-77.

Tobin, M. (2015). A Brief History of Art Therapy: From Freud to Naumburg and Kramer. Ανάκτηση από ResearchGate: https://www.researchgate.net/publication/276207648_A_Brief_History_of_Art_Therapy_From_Freud_to_Naumburg_and_Kramer

von Franz, M. (1997). Alchemical active imagination. Boston: Mass: Shambhala.

Ζιρώ, Ο., Μερτζάνη, Ε., & Πετρίδου, Β. (2014). Ιστορία της τέχνης. Αθήνα: Οργανισμός εκδόσεων διδακτικών βιβλίων.

Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας. (χ.χ.). Ανάκτηση από ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ Κ.Τ.Ψ.: https://www.art-therapy.gr/el/